شهر فعلی سنگان که در قدیم معربش سنجان بوده و پر جمعیت ترین شهر شهرستان خواف می باشد . در 65 کیلومتری شمال مرز افغانستان قرار دارد . این شهر تاریخی که زمانی مسکن اصلی پارسیان هند بود ، در کشاکش دهر فراز و نشیب های فراوانی به‏خود دیده ، حملات یاغیان و طمع ورزان زیادی را تحمل کرده است . هر حاکم متجاوزی چشم طمع به خواف داشت ، ابتدا به فکر تصرف سنگان بر می آمد و تا سنگان را تصرف نمی کرد در بقیه نواحی موفق نمی شد . حدود آن از شمال به تایباد – جنوب به قاینات – غرب به جلگه زوزن – شرق به افغانستان منتهی می شود و وضعیت طبیعی آن جلگه ای می باشد .

        سنگان اگرچه قبل از اسلام اهمیت داشته ، ولی حداقل از آغاز اسلام تا قرن نهم هجری از شهرهای معتبر بحساب آمده و جغرافیدانان و مورخان از آن به‏عنوان یکی از شهرهای پنجگانه ولایت خواف یا شهرهای معروف نیشابور نام برده اند .

        از جمله  اصطخری – ابن حوقل – یاقوت حموی – و جغرافیدانان قرن چهارم آن‏را از شهرهای نیشابور دانسته اند .

        حمدالله مستوفی و صفی الدین بغدادی صاحب مراصد الاطلاع،740-700 (هـ-ق) آن‏را جزو قصبات خواف شمرده‏اند .حافظ ابرو در اوایل قرن نهم هجری سنگان را جزو ولایت خواف گفته است . اگرچه از قرن دهم سنگان سیر نزولی داشته ، ولی در همه حال نایب الحکومه بوده که برج و بارو و قلعه مرتفع سنگان مؤید این گفتار است سنگان بواسطه‎ی مرکزیت و واقع شدن در مسیر هرات به خواف – سلامه – زوزن – خرگرد مورد هجوم متجاوزان قرار گرفته که اثرات زیان بار و عقب ماندگی‏های مادی و معنوی را سبب شده است . طوری که در صدر اسلام لشکر اسلام به فرماندهی عبداله بن عامر برای حمله به هرات به سنگان رفته که زردشتیان متعصّب با آن‏ها مقابله نمودند – مزار خواجه انجیر – حضرت سلطان شکربار ( میر سید علی پرنده ) مربوط به همین واقعه است از طرف دیگر وقتی خرگرد – زوزن – سیجاوند مرکز زردشتی بود ، مردم سنگان اسلام را نپذیرفتند و جزیه نداده و مبارزه هم نکردند بلکه سر به کوه و بیابان گذاشته بعد از سرگردانی زیاد به جزیره هرمز در خلیج فارس و از آن‏جا به گجرات هند رهسپار شدند و روستای سنجان رادر هند تأسیس نمودند .

 سنگان و افاغنه

سنگان از قدیم و قبل از اسلام با افاغنه در ارتباط بوده – به‏خصوص ارتباط اقتصادی سنگان با افاغنه در زمانی که هرات تابع ایران و خراسان بزرگ بوده است شایان ذکر است و در این برهه سنگان نقش پل ارتباطی را داشته است . هیچ‏گونه محدودیتی در این رابطه نبوده ، چه زمانی که سنگان جزو نیشابور بوده و چه زمانی که تابع هرات بوده است .

        از عصر ناصری که هرات از ایران جدا شد . سیاست مرزی به‏واسطه‏ی سه عامل خویشاوندی – فرهنگ مشترک – مذهب مشترک نتوانست میان مردم افغان و روستاهای مرز ایران فاصله بیندازد .

        در اواخر صفوی افاغنه برای دوره ده ساله بر ایران حاکم شدند . طوری که در روستاهای سنگان – نیازآباد – بهدادین – با مردم اتفاق داشته و دمخور بودند و کمتر از حکومت مرکزی اطاعت می کردند .

        رابطه‏ی مردم این مناطق با هرات به حدی بود که در سال 1140 (هـ-ق) نادر که فرمانده‏ی کل قوای طهماسب صفوی بود به سنگان – بهدادین و نیاز آباد حمله کرد ، تا افاغنه را از این مناطق اخراج نماید .

        در سال 1314 خورشیدی در دوران پهلوی ، ارتباط سنگان و هرات و افاغنه مدتی قطع شد ( ارتباط آزاد ) ولی از سال 1359 به دنبال کودتای کمونیستی نورمحمد تٍره‏کی جمهوری اسلامی اجازه‏ی پناهندگی به افاغنه داد و بسیاری از افاغنه در سنگان – نیازآباد – بهدادین و سایر روستاهای مرزی ساکن شدند .

وجه تسمیه

      نظر اول این است که به سبب شاه سنجان رکن الدین محمود سنجانی است که بعدها سنگان نام گرفته است . مانند جرجان که گرگان خوانده می شود . نظر دوم به علت وجود معادن سنگ آهن است که به مرور زمان به سنگان تبدیل شده است پیشینیان در قرن هشتم (هـ-ق) از وجود آن با خبر بوده اند – در نزهه القلوب و جغرافیای حافظ ابرو از آن ذکر شده است . این معادن در کوه‏های نول خروس در شرق سنگان است – گویا جهت ارتزاق و بهروری مردم این بیابان کم آب خداوند آهن را مایه‏ی دلگرمی مردم قرار داده است ، که در 700 سال قبل با ابتدایی ترین ابزارها مورد استفاده قرار می گرفته است .

        از ویژگی‏های این معدن عیار بالای آن است که در خاورمیانه مقام اول را دارد سنگان تا قبل از قرن دهم هجری از نظر سیاسی – فرهنگی و مذهبی اوضاع روبه راهی داشته است . ولی از عهد صفویه به بعد توجه به هرات و این منطقه کم شده است . یکی از مزایای سنگان کیفیت خاک سنگان می باشد که این منطقه را از سایر مناطق جدا ساخته است . خاک سنگان موسوم به خاک خرمنگاه مرغوبیت خاصی دارد که وقتی با آب سنگان ترکیب می شود بصورت گل درآمده بعد از مدتی سنگ می شود تا در مقابل باران زمستان مقاومت داشته و مانع چکیدن آب در سقف خانه ها شود مردم سنگان بدین خاطر از کاهگل کاری پشت بامهای منازل خود راحت شده و نیازی به قیرگونی هم ندارند .

        سنگان چون جزو شهرهای آباد نیشابور ، خواف و هرات بوده دارای فرهنگ غنی – فقها و دانشمندان زیادی شده است . از جمله : علی بن قاسم سنجانی مؤلف مختصرالعین – محل العین – انسان العین و به عربی و فارسی شعر می سروده است . ابوهاشم سنگانی متوفی 417 (هـ-ق) و ابوالحسن علی بن حسن بن سنجانی1 قرن ششم هجری و عرفایی مانند شاهسنجان خوافی (وفات 599 هـ-ق) – ابراهیم محمد ابراهیم سنجانی ( قرن ششم هجری ) علی جامی سنگانی معاصر شیخ احمد جام – مولانا میر قوام الدین سنجانی متوفی 830 هجری – خواجه تاج الدین احمد سنجانی   ( قرن نهم هجری ) ، سلطان نصراله سنجانی 812 هجری – معزالدین ابواسحق سنجانی 816 هجری – غلام نبی خان سنجانی متخلص به کلامی قرن 9 هجری .

        دانشمندانی هم دور از وطن چون علی سنجانی فرزند قاسم قرن 13 هجری – صاحب خلاصه کتاب العین و علی سنجانی فرزند اسماعیل ملقب به محدث مولف جملات اللیث ( قرن 13 هجری ) .

        شهر کنونی و تاریخی سنگان که بعد از نیازآباد اولین شهر منطقه خواف نزدیک مرز افغانستان است بعد از گذشت یک دوره چهارصد ساله بواسطه‏ی وجود دو عامل 1- مرزی بودن  2- معدن کم نظیر سنگ آهن که کار مطالعاتی آن از حدود سال 1350 (هـ-ش) یا قدری جلوتر انجام شده از محاق طولانی بیرون آمده و به ابتدای خط روشن سرنوشتش رسیده است . بر اساس آن در تابستان 1368 که بنابر تصویب هیئت وزیران بخش خواف به شهرستان تبدیل گردید – دهستان پایین خواف به مرکزیت سنگان و روستای سنگان به بخش سنگان تبدیل و دارای بخشداری و شهرداری گردید .

        مردم این شهر از طریق دامداری – کشاورزی با استفاده از آب قنات امرار معاش نموده و صنایع دستی مثل قالی بافی هم رونق و رشد خاصی دارد – چون منطقه دارای باد تابستانی است آس‏بادهای زیادی دارد که مردم از طریق آن به آرد کردن گندم می پرداختند و آثار آن هنوز پابرجاست